ҚҰРЫЛТАЙДЫҢ ГЕОМӘДЕНИ ЖӘНЕ КРОСС-ТЕМПОРАЛЬДЫ ӨЛШЕМДЕРДЕГІ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Аңдатпа

Мақала «құрылтай» полисемиялы феноменінің Еуразияның әлеуметтік-саяси тарихындағы даму кезеңдерін ежелгі күннен қазіргі уақытқа дейін көрсетуге бағытталған.

XIII ғасырдағы моңғолдардың Құпия шежіресінен «Yeke Qurilta» ұғымының ежелгі түркі тіліндегі «qurïltaj» сөзінен жазбаша түрде тіркелуі Шыңғыс ханның империясының қалыптасуында ру-тайпалық жиналыстардың орныққан дәстүрін, сондай-ақ олардың саяси риторикасы мен тәжірибесінде екітілділіктің бар екенін дәлелдейді.

Құрылтайлар кейінгі орта ғасырларда түркі-моңғол халықтарының саяси және қоғамдық өміріндегі нақты құбылыс болып қалды. Осы кезеңде құрылтайлар саяси элитаның біріктіруші және орталықсыздандыру бағытындағы ұмтылыстарын көрсетеді. Олар әлі де көктем мен күз айларында тәж кию рәсімдерін өткізу және Орталық Азия мемлекеттері үшін маңызды заң шығарушылық, әскери және экономикалық мәселелерді талқылау мақсатында шақырылады.

ХХ ғасырда Қытай мен КСРО-да ұлт құру процесі күшейіп, этномәдени ерекшеліктер біртіндеп жойылған кезде, құрылтай саяси феномен және термин ретінде саяси лексика мен тәжірибеден жоғалып кетті, өйткені оның дәстүрі осы мемлекеттердің құрамындағы халықтардың өмір сүрген аймақтарында тоқтатылды.

1980 жылдардың аяғы мен 90-жылдың басы КСРО ұлттық республикалары мен Ресей Федерациясының субъектілерінде (Алтай, Бурятия, Башкортостан, Калмыкия, Тыва) егемендік процестері басталып, бұл ұмытылған құбылыстың қайта жаңғыруына алып келді. Қазіргі таңда құрылтай мен хурал – түркі-моңғол халықтарының қазіргі саяси мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бір жағынан, бұл олардың тарихи және мәдени жадының мықтылығын көрсетсе, екінші жағынан, Қазақстан мысалында саяси элитаның дәстүрлі институт әлеуетін пайдалана отырып, халықтың мемлекет үшін маңызды шешімдер қабылдауға қатысуын кеңейтуге ұмтылғаны байқалады.